Osmanlı Başlangıç Meridyeni'ni Ayasofya yapmış

Bugün Coğrafi konumumuzun ve saatlerin belirlenmesinde Londra’daki Greenwich semti Başlangıç Meridyeni olarak kullanılıyor. Osmanlı Devleti ise Ayasofya Camii’ni Başlangıç Meridyeni olarak kabul edip yüzyıllarca bütün hesaplamalarında kullandığı ortaya çıktı.

Yedikıta Tarih ve Kültür Dergisi temmuz sayısında Osmanlı döneminde başlangıç meridyeni olarak Ayasofya Camii’nin tepe noktasının kullandığını anlatan ilginç bir makale yayınladı. Astronom Yakup Emre’nin kaleme aldığı “Osmanlı Başlangıç Meridyeni Ayasofya’ydı” başlıklı yazıda tarihte başlangıç meridyeni olarak kullanılan yerler konusunda önemli bilgilere yer veriliyor.

Başlangıç Meridyeni dünya üzerindeki coğrafî konumunuzu belirleyebilmek için sıfır (0) noktası olarak kabul edilen ilk boylam olduğu hatırlatılan yazıda; “Başlangıç Meridyeni’ne olan mesafeye göre uluslararası yerel saat sistemleri oluşturulmuştur. Dünya, ekseni etrafında tam devrini 24 saatte tamamladığı için 24 saat dilimine ayrılmıştır. 360 meridyen yayı olduğuna göre, her saat diliminden 15 meridyen geçmektedir.” denildi.

İlk Başlangıç Meridyeni Kanarya Adaları Olmuş

Astronom Yakup Emre makalesinde şu bilgileri veriyor: “İlk çağın Batlamyus haritasında Başlangıç Meridyeni, şimdiki Kanarya Adaları’ndan geçirilmiştir. 6. yüzyıl haritalarında ise kimi zaman Bağdat ve İskenderiye, kimi zaman da Yeşil Burun Adaları’nın kullanıldığı görülmektedir. 17. yüzyıl ortasında Kanarya Adaları’nın en batısındaki Ferro Adası’ndan geçtiği farz edilen meridyen, başlangıç sayılmıştır. Ancak, o sıralarda okyanustaki böyle bir adacığı esas alarak boylam farkını bulmak güç oluyordu. Bu yüzden birçok ülkeler, kolaylık olması için, kendi başşehirlerinden geçen meridyeni başlangıç olarak almışlardı. Fransa için Paris, Almanya için Berlin’den geçen boylam kullanılmıştır. Bu arada İngiltere’nin başlangıç meridyeni de Londra yakınındaki Greenwich idi.

Uluğ Bey’in Kamçatka’yı Tercih Etmiş

İslam âlimlerinden ve Semerkand Rasathanesi’nin kurucusu Uluğ Bey’in hazırlamış olduğu Zîc-i Uluğ Bey’de (zîc, gök cisimlerinin koordinatlarının bulunduğu cetveldir) Kamçatka’nın doğusundan geçen meridyenin başlangıç olarak alındığı yazmaktadır. Günümüzde Rusya’nın en doğusunda, Japonya’nın kuzeyinde yer alan Kamçatka, aynı zamanda Dünya’nın da en doğusunda bulunuyor. Burası, Greenwich’e göre gün oluştuğunda ilk sabah vaktinin zuhur ettiği yer olarak da bilinmektedir.

Osmanlı âlimlerinden astronom-muvakkit Mustafa İbn-i Ali el-Muvakkit’in, boylam başlangıcı olarak Kanarya Adaları’nı, diğer bir rivayette ise Kanarya Adaları’nın 10 derece doğu sahilini aldığı bilinmektedir. Mustafa İbn-i Ali 1560’lı yıllarda İstanbul Yavuz Sultan Selim Camii’nde muvakkitlik yapmış, 1571 yılında vefat etmiştir. Günümüzde İspanya’ya bağlı olan Kanarya Takımadaları Atlas Okyanusu’nda, Fas’ın batısındadır.

Osmanlı Devleti Greenwich’e Sınırlı Destek Vermiş

1884 yılında Osmanlı Devleti’nin de aralarında bulunduğu 25 ülkeden 41 delege, dünyanın saat dilimlerini belirlemek üzere “Uluslararası Meridyen Konferansı” için Washington’da bir araya geldi. Bu konferansta Greenwich, 22 oyla “0 meridyeni” olarak kabul edildi. Böylece, kısaltılmışı GMT olan “Greenwich Mean Time (Greenwich saati)” dünyanın kullanacağı uluslararası zaman dilimi olarak kararlaştırıldı. Konferansa Osmanlı Devleti’ni temsilen katılan Ahmed Rüstem Efendi, oyunu “uluslararası ilişkilerle sınırlı olmak kaydıyla ortak saatin kabulünden yana” kullanmıştı.

İngiltere Kraliyet Rasathanesi adıyla da anılan gözlemevi 1675 yılında, İngiltere Kralı II. Charles tarafından Greenwich’te kurdurulmuş, uzun yıllar denizciler ve haritacılar tarafından başlangıç meridyeni olarak kabul görmüştü. 1884’teki konferansta Washington, Berlin ve Paris gibi şehirlerin yerine Londra’daki Greenwich semtinin seçilmesinin en önemli sebeplerinden biri olarak, dünya deniz ticaretini yürüten denizcilerin yüzde 70’inden fazlasının Greenwich zaman dilimini kullanıyor olması gösterilmektedir.

Osmanlı Ayasofya’yı Merkez Kabul Etmiş

Bu konferanstan sonra Osmanlı haritacıları da, hazırladıkları dünya haritalarında Greenwich’i esas almışlardır. Ancak, Osmanlı’nın hâkim olduğu toprakları gösteren haritalarda Ayasofya Camii’nin kubbesinden geçen ve “Arz-ı Halife” veya “Arz-ı İstanbul” denilen meridyen, başlangıç meridyeni olarak kullanılmaya devam etmiştir. Müslümanlar da saatlerini buraya göre ayar etmişlerdir. Bu uygulama Takvim, Saat ve Ölçülerde Değişiklik Kanunu’yla (1932) son bulmuş, ülke içinde de Greenwich esas alınmıştır.

Bizans’ın ‘Sıfır Noktası’ Sultanahmet Meydanı

Bizans İmparatorluğu zamanında ise Milyon Taşı başlangıç meridyeni olarak kullanılmaktaydı. Milyon Taşı halen Ayasofya Camii karşısında Sultanahmed Meydanı’nın kuzeybatı köşesinde, Yerebatan Sarnıcı yakınında bulunmaktadır. Bu taş, Konstantinopolis şehrine ulaşan tüm Antik Roma yollarının başlangıç noktası ve dünya üzerindeki diğer şehirlerin bu şehre olan uzaklığının hesaplanmasında kullanılan ‘Sıfır Noktası’ydı ve İtalya’nın başşehri Roma’daki ‘Milliarium Aureum’ anıtıyla aynı işi görüyordu. Taşın, İmparator I. Konstantin tarafından 4. Yüzyılda yerleştirildiği sanılmaktadır.