104 yıl önce İngiltere'nin 'petrol' oyunu

Osmanlı, şartları dolayısıyla petrolün çıkarılması ve kullanılması, genel olarak da önemi ve değeri konusunda devrine göre geç kalmıştır. Ruslar 1820'de Bakü'de ilk rafineriyi kurarken Osmanlı'da ilk petrol arama imtiyazı 1887'de İskenderun civarı için verilmiş, yeterli petrol bulunamadığı gerekçesiyle de bu çabadan sonuç alınamamıştır. Osmanlı'nın ve daha sonra da Türkiye'nin petrol macerasında kilit bir isim vardır: Gülbenkyan. Aslen Talaslı olup Üsküdar'da 1869'da doğup büyüyen Kalust Gülbenkyan zengin bir tüccar babanın oğlu. Küçük yaşta Paris'e oradan da Londra'ya giderek Petrol Mühendisliği okumuş. 

MUSUL'A GÖNDERİLDİ 

Petrole olan ilgisi ve önemini anlaması muhtemelen babasının Rusya'dan lamba yağı ithal etmesiyle başlamış. Petrol işini yerinde, pratik olarak da öğrenmek için 1890'da Bakü'ye gider. Orada hem teknik hem de ticari olarak bazı girişimlerde bulunur. Dönüşünde izlenimlerini ve petrol yataklarını anlatan bir makale yayınlamış. Sultan Abdülhamid tarafından Musul'a petrol yataklarını, kapasite ve imkanlarını araştırmak üzere gönderilir. Dönüşünde hazırladığı raporda Musul Vilayeti içinde çok zengin petrol yatakları olduğunu söyler. Sanıldığı gibi Osmanlı, Musul'da petrol olduğunu Gülbenkyan'dan öğrenmedi. İlkel de olsa orada zaten petrol çıkarılıyordu. Sadece uzman gözüyle çok daha büyük imkanlar olduğunu gördü. 

ORTAKLIKLAR KURULDU 

Takvim gazetesinden Tayfun Er'in yazısında yer alan bilgilere göre; Kalust Gülbenkyan önderliğinde, 1912'de Musul'da petrol aramak için kurulan Türkish Petroleum Company'nin (TPC-Türk Petrol Şirketi) % 50'si Osmanlı devletinin, % 25'i Deutsche Bank'ın ve kalan % 25'i de Royal Dutch- Shell'indi. Osmanlı'nın ortak almasının nedeni hem paralı olan bu işlem için destek araması hem de teknik yetersizliğiydi. Royal Dutch ile Shell'i birleştirerek bu şirkete ortak yapan Gülbenkyan'dı. Kendisi de bu işte şirketin % 5'ine ortak olmuştu. 

HİSSELERİ SATIN ALDI 

O sıralarda teknik bir karar tarihin değişimine sebep oldu. 1911'de Bahriye Nazırı olan Churchill, donanma gemilerinde artık kömür değil petrol kullanılması kararını verince İngiltere'nin muazzam derecede bir petrol ihtiyacı doğdu. İngiltere hemen Anglo-Persian Oil Company (APOC) adlı şirketin çoğunluk hisselerini devlet adına aldı. Bu şirket 1901 yılında William Knox D'arcy adında aslen madenci olan zengin bir İngiliz iş insanıyla, İran Şahı Muzafereddin arasında, İran topraklarında petrol aramak ve çıkarmak üzere kurulmuştu. Şirketin imtiyazı 60 yıllıktı. 

ABD'YE SUS PAYI VERDİ

İngiltere sahip olduğu APOC vasıtasıyla, Osmanlı ile anlaşma yaparak TPC'nin % 50'sini satın aldı. Böylece şirketin % 75'i İngilizlerin, % 25'i ise Almanlar'ın oldu. I. Dünya Savaşı'nı kaybeden Almanya, hissesini Fransa'ya devretti. İngiltere ise dünyanın yeni gücü, kuzeni ABD'ye hisselerinin % 25'ni bir anlamda sus payı olarak vererek, Musul'da çok kazançlı durumu devam ettirdi. TPC, 1929'da ismini Iraq Petroleum Company yaparak adındaki "Türk" ifadesini Irak'a çevirdi, önce Musul'un sonra da bütün Irak petrollerinin sahibi oldu.

LÜKS İÇİNDE YAŞADI

Petrol tutkusu Kalust Gülbenkyan'ı servet sahibi yaptı. Gülbenkyan, kurduğu petrol şirketiyle, bölgedeki farklı ülkelere ait her petrol şirketinin yüzde 5 ortağı olup, o dönem dünyanın en zengin insanlarından birisiydi. 1902'de İngiliz vatandaşı olup, 1942'de Lizbon'a yerleşti ve öldüğü tarih olan 1955'e kadar lüks bir otelde yaşadı. Dünya onu altın kaplı arabası, kurduğu vakıf ve sanata yaptığı yatırımlarla tanıyor.