Osmanlılarda hukuk ve toplum

Buna rağmen Osmanlı fetvası üzerine yeterli çalışma yapılmadığı ve hâlâ birçok meselenin aydınlığa kavuşturulmadığı görülmektedir. Bu noktada bir boşluk doldurmak üzere Bilim ve Sanat Vakfı’nda Türkiye Araştırmaları Merkezi ile Medeniyet Araştırmaları Merkezi’nin ortak çalışması sonucu 6-7 Kasım 2010 tarihlerinde Osmanlı’da Fetva ve Fetva Mecmuaları başlıklı bir atölye çalışması düzenlenmişti. (Atölyenin mutfağı ve atölyede sunulan tebliğlerle dinleyicilerin katkılarına dair bazı notları kitabın giriş bölümünde bulacaksınız.) Bu kitapta yer alan yazıların altı tanesi bu atölyede sunulan tebliğlere dayanmaktadır. Bunların dışında Osmanlı fetvasına dair daha önce neşredilmiş, literatüre önemli katkıda bulunduğu düşünülen bazı yazılar iktibas edildi.

Altı bölümden oluşan eserin ilk bölümünde fetva teorisine dair yazılar yer almaktadır. Uriel Heyd özellikle orijinal fetvaların biçimsel özelliklerine, fetvanın unsurlarına, fetvanın soruluşundan hazırlanışına, müftînin  cevap verişinden cevabın müsteftîye iletilişine kadar her türlü safhaya, fetvanın muhtevasından kaynaklarına kadar pek çok konuya dair, çoğunlukla şeyhülislâm ile taşra müftîleri tarafından verilen fetvalar arasında mukayese yaparak bilgiler verir. Aslında o, ilk cümlesinde belirttiği gibi henüz kapsamlı bir incelemenin yapılmadığı Osmanlı fetvasına dair birincil kaynaklar üzerinde genel bir araştırma yaparak vardığı neticeleri ortaya koyar ve yer yer önemli sorular sorar. Norman Calder, İbn Âbidîn’in, fetva usulüne dair nazım biçiminde kaleme aldığı Ukûdü resmi’l-müftî adlı risalesini tercüme edip yine İbn Âbidin’in bu risalesine yazdığı şerhten açıklamalarına yer vererek çeşitli değerlendirmeler yapar. Süleyman Kaya ise iki şeyhülislâm tarafından aynı konuda verilen farklı fetvalardan birinin müftâ-bih hâle gelişine dair süreci ortaya koymaya çalışır. Bunun için ilgili şeyhülislâmların fetvalarına ve bu fetvalara yazılan nükûle, aynı konuda yazılan risalelere ve yaklaşık bir buçuk asırlık süreç içerisinde konunun sair fetvalara yansımasına yer verir. 

“Fetvanın Kaynağı” başlığını taşıyan ikinci bölümde Macit Kenanoğlu fetva-kanun ilişkisi bağlamında fetvaya kaynaklık eden örfî kanunlara değinir ve şer‘î hukuk-örfî hukuk ayırımına paralel olarak şer‘î fetva-örfî fetva ayrımı yapılabileceğini söyler. Mehmet İpşirli fetva müessesesinin ortaya çıkışı ve gelişimine dair bilgi verdikten sonra konuyu fetva, müftî ve müsteftî bağlamında ele alır. Yazının son kısmında ise birbirlerine kaynaklık etmesi açısından fetva-ferman münasebetinin farklı tezahürlerine yer verir. Emine Arslan nukûllü fetva mecmualarını tanıttığı yazısında, bu mecmuaların oluşum süreci ve türleri hakkında bilgi verir. Arslan en çok nakil yapılan kaynakların Mâverâünnehir bölgesi âlimlerine ait olmasına binaen bu coğrafyada yazılan eserlerin Osmanlı fetvasının en önemli kaynağı olduğu tespitini yapar.

“Fetvanın İşlevi” başlıklı üçüncü bölümde, fetva-kaza ilişkisini ele alan Fethi Gedikli özellikle Osmanlı mahkemesinde fetva kullanımı üzerinde durur. Kadı sicillerine kaydedilen fetva sayısının çok az olduğu tespitini yapan Gedikli, fetvaların birçok uyuşmazlığın mahkemeye intikal etmeden çözülmesini sağladığını ifade eder. Nâsi Aslan ise Adana, Kayseri ve Antep gibi taşra mahkemelerinden örnekler sunarak fetva-kaza ilişkisine dair çeşitli meseleleri ele alır. Fetva-kaza ilişkisini irdeleyen bir diğer yazıda Haim Gerber şeyhülislâm fetvalarıyla mahkemelerde uygulanan hukuk arasındaki uyuma dikkat çeker. Gerber, şeyhülislâm fetvalarının Osmanlı hukukunun değişimine katkısına da işaret ederek Osmanlı hukukunun donmuş, değişmeyen bir yapı arz etmediğine vurgu yapar.

Dördüncü bölümde fetvanın idari-kurumsal veçhesine dair makaleler yer almaktadır. A. Himmet Berki şeyhülislâmlık makamını ve bu makamda verilen fetvaların hazırlanış sürecini gözler önüne serer. Hülya Canbakal, Ayntab kadı sicillerinden üç tanesini fetva kullanımı açısından inceleyerek kullanılan fetvaların merkez-taşra ilişkisi açısından nasıl değerlendirilebileceğine dair tespitlerde bulunur ve Osmanlı Devleti’nin hukuk haritasını çizebilmek için cevaplanması gereken önemli sorulara işaret eder. Abdullah Ceyhan ise uzun yıllar fetva eminliği yapan ve önemli eserler verip birçok fetva mecmuası derleyen bir Osmanlı âliminin hayat hikâyesini, özellikle ilmiye tarikinde izlediği yolu ayrıntılı bir şekilde ortaya koyar.

Beşinci bölümde fetva literatürü ve bu literatürün kaynak değeri ele alınmaktadır. Osmanlı dönemi fetva eserlerini dönem, coğrafya ve mezhep farklılıkları açısından mukayese eden Şükrü Özen, her üç açıdan yapılabilecek mukayeseli çalışmalara dair önemli ipuçları verir. Özen, Osmanlı döneminde ilk olarak menkûl fetva mecmualarının oluşturulduğu ve Osmanlı ilmiyesinin kendi müftîlerinin fetvalarını derlemeye nispeten geç başladıkları tespitini yapar, bunun muhtemel sebeplerine yer verir. Seda Örsten Esirgen fetva mecmualarının şekil, dil ve muhtev itibariyle özelliklerine değinip özellikle Osmanlı hukuku çalışmaları açısından kaynak değerini ortaya koyar. Süleyman Kaya, Osmanlı fetvası üzerinde Türkiye’de yapılan çalışmaları tanıttığı yazısında Osmanlı fetvası üzerine yapılabilecek çalışmalara ve bu çalışmalarda karşılaşılabilecek muhtemel sorunlara işaret eder. İsmail Cebeci ise “İngilizce Literatürde Osmanlı Dönemi Fetva Çalışmaları” başlıklı yazısında ilgili literatürde ileri sürülen temel yaklaşımlara, ele alınan konulara ve bu literatürün genel özelliklerine değindikten sonra seçme kaynakçaya yer verir.

Altıncı bölümde ise fetvaya dair içerik analizi yapılmakta, fetvanın değişimi ele alınmaktadır. Muharrem Kılıç fetvanın işlevselliğini Fetâvâ-yı Ali Efendi’de yer alan gayrimüslimlere tanınan din ve ibadet özgürlüğüne dair fetvalar çerçevesinde ortaya koyup fetvaların Hanefî fıkıh geleneğini güncelleştirmek suretiyle hukuki değişimin aracı olduğu tespitini yapar. Wael B. Hallaq reform öncüsü olarak gördüğü İbn Âbidîn’in bir yandan Hanefî fıkıh geleneğine bağlılığını sürdürdüğünü bir yandan da zarûret mefhumuna dayanarak örfü hukuki bir kaynak konumuna yükselttiğini söyler ve İbn Âbidin’in Osmanlı Devleti’nde resmî görev almamış bir fakih olarak hukuk reformları öncesinde bu görüşleri ileri sürmesini, fıkhın kendisini dönüştürmeye ve değişimlere uyum sağlamaya muktedir olduğunun delili olarak gösterir. Osmanlı döneminde gerek şeyhülislâmlar gerekse sair müftîler tarafından verilen fetvaları süreklilik ve değişim açısından ele alan Kaya ise Osmanlı hukukunda süreklilik esas olmakla birlikte bunun yanı sıra değişimin de var olduğu tespitini yapar.

Uriel Heyd: “Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile Birlikte)”
Norman Calder: “İbn Âbidîn'in Ukûdü resmi'l-müftî Adlı Risalesi”
Süleyman Kaya: “Vekâlet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın Müftâ-Bih Hâle Geliş Süreci”
M. Macit Kenanoğlu: “Osmanlı Devleti'nde Kanun-Fetva İlişkisi ve Örfî Fetva Kavramı”
Mehmet İpşirli: “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”
Emine Arslan: “Osmanlı Dönemi Nukûllü Fetva Mecmuaları ve Özellikleri”
Fethi Gedikli: “Osmanlı Mahkemesinde Fetva Kullanımı ve Fetva-Kaza İlişkisi”
Nâsi Aslan: “İslâm-Osmanlı Hukukunun Oluşumunda Fetva ve Kaza Münasebeti”
Haim Gerber: “Hukuk Sisteminde Fetva”
M. Macit Kenanoğlu: “Responsanın (Yahudi Fetvaları) Osmanlı Hukukundaki Yeri”
Ali Himmet Berki: “Osmanlı Türklerinde Yüksek İfta Makamı”
Hülya Canbakal: “Birkaç Fetva Bir Soru: Bir Hukuk Haritasına Doğru”
Abdullah Ceyhan: “Osmanlı Devri Müderris, Kadı ve Fetva Eminlerinden Gedizli Hafız Mehmed Efendi”
Şükrü Özen: “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürünün Dönem,  Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”
Seda Örsten Esirgen: “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Fetva Mecmuaları”
Süleyman Kaya: “Osmanlı Fetvası Üzerine”
İsmail Cebeci: “İngilizce Literatürde Osmanlı Dönemi Fetva Çalışmaları”
Muharrem Kılıç: “Osmanlı Fetva Literatüründe Gayrimüslimlere Tanınan Din ve İbadet Özgürlüğü: Fetâvâ-yı Ali Efendi Örneklemi”
Wael B. Hallaq: “Bir Osmanlı Reform Öncüsü: Örf ve Hukuki Değişim Üzerine İbn Âbidîn”
Süleyman Kaya: “Osmanlı Örneğinde Fetvada Süreklilik ve Değişim”

Dağıtım Tarihi: 21 Mart 2018 Çarşamba

OSMANLILARDA HUKUK ve TOPLUM DİZİSİ

Cerîde-i İlmiyye Fetvaları

haz. İsmail Cebeci

Fetâvâ-yı Fevziye

Şeyhülislâm Feyzullah Efendi
haz. Süleyman Kaya

Behcetü’l-Fetâvâ

Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi
haz. Süleyman Kaya - Betül Algın - Zeynep Trabzonlu - Asuman Erkan

Ma‘rûzât

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi
haz. Pehlul Düzenli

Netîcetü’l-fetâvâ

der. Hafız Mehmet Gedûsî
haz. Süleyman Kaya - Betül Algın - Ayşe Nagehan Çelikçi - Emine Kaval

Osmanlı Hukukunda İcâreteyn

Süleyman Kaya

Gayrimüslimlere Dair Fetvâlar
Osmanlı Şeyhülisâmlık Kurumu

haz. Pehlul Düzenli

Hanefîlerde Mezhep Usûlü
(Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müftî)

İbn Âbidîn
inceleme - tercüme  Şenol Saylan

Osmanlı Hukukunda Fetva

ed. Süleyman Kaya - Yunus Uğur – Mustafa Demiray

YAKINDA

Câmiu’l-icâreteyn

der. Meşrebzâde Mehmet Ârif Efendi
haz. Süleyman Kaya - Nilüfer Kaval - Zehra Mercan

Osmanlı Fetva Literatürü

Şükrü Özen

Şeyhülislâm Ebusuûd Efendi’nin Fetvaları

Şeyhülislâm Ebusuûd Efendi
Haz. Pehlül Düzenli