Bardakçı: Enver Paşa Turancı değil İslamcıydı

Murat Bardakçı, Enver Paşa’nın karısı Naciye Sultan’a yazdığı mektuplardan hareketle “Enver”i yazdı. 41 yıllık hayatında sürekli mücadele peşinde koşan İttihad ve Terakki'nin bir numaralı ismi Enver Paşa, hep mağlubiyet yaşamış ama her mağlubiyetinin ardından Müslüman dünyasını şaha kaldırıp İngiliz emperyalizmini dize getirme hevesi artmış. Yeni Şafak'tan Mustafa Cambaz sordu Bardakçı Enver Paşa'yı anlattı.

Ezber bozmak için mi Enver'i yazdınız?

Ezber bozmam, tarihi yeniden yazmam. Elime geçen evraklar doğrultusunda yazdım.

Şahbaba'da gördük bazı ezberleri bozmuştunuz.

Hiç o niyetle yazmadım ki onu. Sultan Vahdettin kötü tanınıyor onu düzelteyim, iyi tanınıyor kötü yazayım diye yazmadım. Ailesi torunları bana belgeleri verdi, yazdım. Tarih belge üzerinden yapılır, yorum üzerinden yapılmaz.

Belgelere dayalı akademik çalışmalar sadece belgelerle bırakıldığı için genellikle soğuk ve kuru olur. Siz Enver'in insan yönünü tüm çıplaklığıyla ele almışsınız.

Benim sadece belge yaptığım kitaplar da var. Mesela Talat Paşa'yı öyle yayımladım. Biyografi belgeye dayanır. Tabii ki bazı şeyler söyleyeceksiniz ama iyiydi kötüydü diye bir şey söyleyemezsiniz. Biyografi bizde maalesef methiye olarak anlaşılır. Halbuki biyografi her şeyi yazmaktır. İyi tarafını da zaaflarını da.

MUSTAFA KEMAL RAKİP DEĞİL

Talat Paşa'yı yazdım dediniz. Hafız Hakkı Paşa ve Mahmut Şevket Paşa'yı da yazdınız. Hepsi aynı dönemin aktörleri. Günlüklerde ve mektuplarda çelişen bilgilerle karşılaştınız mı?

Çelişen bir şey yok fakat karşılıklı rekabet var, geçimsizlikler var. Olaylar ve olaylarla ilgili bilgiler aynı. Ben resmî tarih, gayrıresmî tarih diye bir şeye inanmam. Fark yorumdadır. Gayriresmî tarih dedikleri şey yorumdur.

Kitapta Mustafa Kemal ile Enver Paşa'nın kıyaslanmasına karşı olduğunuzu yazıyorsunuz.

Gereksiz. Biri mağlup biri galip.

Fakat aralarında bir soğukluk vardı deyip onu anlatıyorsunuz.

Soğukluk da ilk önceleri yok, sonra başlıyor. Biri en tepedeyken öteki yarbay. Yani başta soğukluk imkânsız. Tavşan dağa küsmüş hikâyesine benzer bu.

Enver Paşa güçlü olduğu günlerinde Mustafa Kemal'i pek de önemsemiyor gibi zaten.

Şu var, 1914- 1918 yılları arasında Mustafa Kemal'i Enver'e rakip olarak göstermek büyük cehalettir. Yeni albay olmuş mesela Çanakkale sonrasında. Mukayese edilemez ki o. Enver umursamıyor diye bir şey değil, bir iki rapor var Mustafa Kemal'in yazdığı, onların dışında haberi bile yoktur.

Mustafa Kemal, Balkan Harbi sonrasında Mahmut Şevket Paşa nezdinde Enver Paşa'nın İstanbul'a tayinini önlemek için girişimde bulunuyor. Bu belgeler Mahmut Şevket Paşa'nın günlüklerinden mi?

Evet, Mahmut Şevket Paşa'da var onlar. O hepsini yazmış. Mektup filan yazıyor ondan sonra gidip görüşüyorlar.

Enver Paşa'nın bunlardan haberi oluyor mu?

Biliyor ama umursamıyor. Çünkü o sıralar partisi de güçlü, kendisi de.

DEDİKODUYLA TARİH YAZILMAZ

Osmanlı'nın son yıllarıyla ilgili çalışmalar yaptınız hep. Karanlıkta kalan noktalar çok mu daha?

Valla yazacağımı yazıyorum. Ama Türkiye'de Cumhuriyet tarihçileri hiçbir şey yapmıyor. Atatürk'ün nüfus kaydını daha yeni yaptık biz. Hâlâ “senin mavi gözlerinin verdiğin hızla inkılâbının yolunda gidiyoruz" gibi laflar. Yeter. Fakat senelerce Türkiye'de Misak-ı Millî tartışıldı. Evvelki sene Meclis'e soru önergesi verildi Misak-ı Millî kayıpmış diye.

Gittiği heryerden kır çiçekleri toplayan Enver Paşa bunları üzerlerine kısa aşk ifadeleri yazdığı kağıtlara yapıştırarak Naciye Sultan'a göndermiş. Fotoğraftaki çiçekleri de 1. Dünya Savaşı'nın en dağdağalı günlerinde 1916'da yollamış.

Musul nedeniyle Misak-ı Millî yine gündemimizde. Mustafa Kemal'in Musul'la ilgili bir vasiyetinden bahsediliyor. Bu konudaki fikriniz nedir?

Bizim tarihçiliğimizin iki büyük derdi var. Birincisi son dönem tarihçilerinin tembelliği ve okuma yazma bilmemesidir. İkincisi dedikodu üzerine tarihçilik yapılıyor. Lozan'ın gizli maddelerini tartışıyor Türkiye. Böyle saçma sapan bir şey olur mu? İki üç kişi ekran ekran dolaşıyor, Atatürk'ün gizli vasiyeti gibi ortaya bir şeyler atıyor. O da gerçek zannediliyor.

Arkadaşları tarafından aldatılıyor

Enver Paşa, Batum'dan Anadolu'ya geçme planları yaparken Trabzon'daki Yahya Kâhya'ya mı güveniyordu?
Hayır, askerler de var. Kendisine bağlı olduklarını düşündüğü askerler var. Bir de İttihad Terakki'nin Karadeniz'de tehcirden kalma güçlü bir teşkilatı var. Bu yüzden orayla temas ediyor.

Mustafa Suphi'yi Enver Paşa öldürtmüş olabilir mi?

Olur mu öyle şey?

Öldürülmesinden memnuniyet duyduğunu yazıyor mektuplarında.
Sevindim diyor ama bu adamı öldürün der mi? Adamın parası varmış almışlar. Bütün mesele bu. Mustafa Suphi onun için önemli biri değil ki niye öldürtsün. Başka mektuplarında da geçiyor gelmiş buraya kominist olmuş çocuk diyor.

Kişileri, şahısları önemsemiyor galiba Enver Paşa? Kişilerin üzerinde pek durmuyor…

İşte üzerinde durduğu adamlardan da büyük kazık yemiştir. Hacı Sami Bey.

En büyük kazığı atanlardan biri o muydu? Orta Asya'ya gitmesini sürekli teşvik eden kişiydi çünkü.

Kasıtlı bir şey yok ama. Enver de çaresiz, her yolu deniyor. Yenilgi ve sürgün çok ağır bir şeydir. Ben çok sürgün hatıratı topladım. Hepsi çok şaşkınlar. Sürgünde yazılan hatıralar da hep kendilerini müdafaa içindir, savunmadır. Çok zordur.

Zor olduğu kesin. Ali Fuat Paşa ile konuşurlarken ağlaması… Ağlıyor da sık sık Enver Paşa.

Evet öyle bir romantik tarafı var. Karısının fotoğrafına bakıyor ağlıyor ve gözyaşlarıyla mektup yazıyor. Çok sevmiş.

Paşa başından sonuna kadar bütün mücadelesinde samimi miydi, inanarak mı yapıtı?

Samimiydi tabi. Her şeyi inanarak yaptı. Doğru karar aldığı zaman da samimiydi, yanlış karar aldığı zaman da samimiydi. İçten pazarlıklı filan değildi. Mektuplar da samimiydi.

Murat Bardakçı'nın Enver kitabında, çoğu ilk defa yayınlanan özel evrakın arasında Ressam Enver'in karakalem çizimleri de yer alıyor. Enver Paşa bulunduğu her ortamda resimler yapmış, görüştüğü her kişinin portresini çizmiş, sonra da imzalatmış. Hatta Latvia'da tutuklu olduğu sırada cezaevi görevlilerinin portrelerini çizip para kazanmış, kazandığı parayı da ailesine göndermiş.

Günlük tutmak yerine mektuplarda her şeyi bütün ayrıntılarıyla yazması, kızım sana söylüyorum gelinim sen işit der gibi.

O ilk dönem mektuplarında da var. Bir Alman kadına yazdığı mektuplarda her şeyi anlatmış. Babıali baskınını yazmış. Naciye Sultan'a Balkan Harbi sırasında yazdığı, daha doğrusu dışarıya gitmezden önce yazdığı mektuplarda, Sarıkamış mektuplarında her şey var. Gün gün, saat saat anlatıyor. Açık açık söylemiş ben günlük tutmuyorum, mektuplara yazıyorum diye. İkisini bir arada yazmış.

Hem sen oku hem ileride biri çıkıp yazar demiş. Sizi düşünmüş.

Evet, beni düşünmüş.

Siz de kitabı eşinize ithaf etmişsiniz. Enver'den mi etkilendiniz?

Enver'den etkilenme değil. Biz kaç senedir 4 kişi beraber yaşadık bir evin içinde. Eşim, ben, Enver Paşa, Naciye Sultan. Enver ve Naciye'den kurtulduk, baş başa kaldık demeye getirdim.

Mücadeleden vazgeçemezdi

Enver Paşa Türkiye'yi hangi düşüncelerle terk etti?

Mücadeleye devam etmek istiyor. Talat Paşa işlerinin bittiği düşüncesinde. O, mücadele devam edecek diyor.

Aralarındaki ilk fikir ayrılığı ülkeyi terk ettikleri o savaş gemisinde mi başlıyor?

Onlar Türkiye'deyken de fikir ayrılıkları var ama Talat Paşa iyi politikacı. İkna ediyor. Enver'in bazı ani çıkışlarını filan törpülüyor.

Enver Paşa durmayı, vazgeçmeyi bilmeyen biri mi?

Vazgeçemezdi, Sonuna kadar götürmeye mecburdu. Başarmadan da dönemezdi. Başka çaresi yoktu. Almanya'ya gitse Ermeni tehlikesi var. İngiliz, savaş suçlusu diye arıyor.

İngilizler'e fena kinleniyor ama İngilizler'le anlaşma yapmak istemesi de garip.

Onu İngilizler istemiş. Bir iki görüşme yapmışlar ama bütün mesele bunlar yenildiklerinin farkında değiller. Talat Paşa Hollanda'ya gidiyor, görüşmeler yapıyor. Bir diğeri Churchill ile görüşüyor.

İttihatçıların genel karakteri...

Şok yaşıyorlar şok. Genellemeyin.

Almanlar'ın gücünü büyütmüşler galiba kafalarında, yenileceğini beklemiyorlar.

Çare yoktu. Rusya'dan korkuyorlar ve Sazanov hayali dolaşıyor kafalarında. Bu yüzden mutlaka bir yere yanaşma peşindeler. Almanlar'ı gözlerinde büyütmek diye bir şey yok çünkü Almanya ile ittifaktan önce İngiltere ve Fransa'yla yoğun temaslar yapmışlar. Onlar almayınca mecbur Almanlar'ın yanında girmişler.

Bakü'de gerçekleştirilen Şark Milletleri Kurultayı'ndaki bildirisinde biraz bunlara yer veriyor galiba Enver Paşa?

O bildiri tam politikasını göstermez çünkü savunma maksatlıdır.

Bolşeviklerin düzenlediği o toplantıya niye katıldı Enver Paşa?

O zamanki Bolşeviklik ile bugünkü aynı şey değil. Bir kere ihtilal seviyor Enver Paşa. Bir de Sovyet devrimi nasıl bir vaziyet alacak belli değil. Diğer taraftan İngiltere'ye karşı bir hareket olarak görüyor bunu. Yani arayış içinde oraya gitmesi, şusu busu hepsi arayıştır.

Kafalar da karışık galiba o dönemler? Yani herkesle görüşmeleri...

İşte bir şey arıyorlar, yenilgiyi kabul edemiyorlar. Şokun etkisi var. En tepedesiniz bir anda her şey bitmiş. Payitahtınız işgal edilmiş ve savaş suçlusu olmuşsunuz.

İhtilâl yükseltir

Enver Paşa çok çabuk yükseliyor.

Darbecilikten. İhtilal yükseltir. 27 Mayıs'ta yüzbaşılar vardı Milli Birlik Komitesi'nde ve generaller yüzbaşıya selam veriyordu. Talat Paşa Dahiliye Nazırı iken, 5. Murad'ın damadı Refik Bey galiba, yanılıyor da olabilirim, Talat Paşa'dan valilik istiyor. Paşa, “Sınıf arkadaşlarınız neredeler" diye soruyor. Refik Bey, bazılarının kaymakam, bazılarının da mutasarrıf olduğunu söylüyor. “Eee, sen niye vali olmak istiyorsun" diyor. “Ben damadım" karşılığını alıyor. Talat Paşa, “Olabilir ama şimdi seni vali yapmam. Bana bakıp 'sen kapı kapı dolaşıp postacılık yapan adam nasıl Dahiliye Nazırı oldun' diye sorarsan, ben ihtilâl yaptım" diyor.

Damatlık da o dönem kariyer için sihirli değnek gibiymiş galiba?

Yok, yok. Zor bir iştir. Ayrıca Enver Paşa Naciye Sultan'la evlenmeden önce de Enver'dir.

Mustafa Kemal niye damat olmak istedi peki?

Enver faktörü olabilir.

Enver Paşa otobiyografisinin bir bölümünde Makedonya dağlarında çetelerle savaşırken kullandığı taktiği anlatıyor. Çeteyi gördüğümde çok kısa bir kuşatmayla hemen üzerlerine giderim, böylece kaçmalarını önlerim diyor. Çok cesur.

Halife Abdülmecid'in oğlu Şehzade Ömer Faruk Efendi'nin mektubu vardır. Çanakkale'ye teftişe gittikleri sırada gördüklerini yazmış. “Siperdeyiz, Enver Paşa sigarasını yakmış bir uçtan öbür uca gidiyor. O anda karşıdaki istese vurur" diyor. Deli cesareti varmış.

Bütün hayatı boyunca kaybetti Enver Paşa. Sanki bu anlık çıkışlarına bağlı gibiydi kaybetmesi.

O da var ama konjonktüre maalesef bakmamışlar. Anadolu işgal altında. Sakarya'da ne olacak ne bitecek belli değil. Libya'da bilmem nerede teşkilat kurmak olacak şey değil.

SARIKAMIŞ'TA SUÇLU ENVER PAŞA DEĞİL

İki kişi bir araya gelince teşkilât kuruyor.

Üç kişi olunca da kongredir.

Sürekli aldatılıyor sürgün yılları boyunca. En yakın arkadaşları tarafından yalnız bırakılıyor. Çabuk gaza gelen biri miydi Enver Paşa?

İktidardayken değil. Çünkü İsmet Paşa'nın hatıralarında da geçer. Almanlar'la devamlı didişme halindedir. Sonraki dönemi başka. Artık çare yok, güç yok. Bir çıkış yolu aradığı için inanıyor etraftakilere. Yani her teklifi, olmayacak şeyi bile çare olarak görüyor.

Daha çok çete savaşları yaptığı, düzenli orduyla yapılan büyük muharebeleri iyi yönetemediği, Sarıkamış'ta bu yüzden bozguna uğradığı söylenir.

Sarıkamış harekât planı olarak çok başka bir plandır. Çünkü Alman general ve çok güçlü isimler vardır. Enver Paşa tek başına değildir. Hem Osmanlı Erkân-ı Harbiyesi hem Alman Erkân-ı Harbiyesi vardır. Fakat orada iki şey olmuştur. Biri kışın bastırması, ikincisi Hafız Hakkı Paşa'nın vakti uzatmasıdır. Sarıkamış bozgununun en önemli sebebi Hafız Hakkı Paşadır.

Ama o kalkıp Enver'e yıkıyor.

Mecburen, ne yapacak? Çünkü o günleri yazamamış. 10 gün mü kaç gün unuttum o günler kayıp. Bu kadar gün aradan sonra yeniden başlıyorum diyor. O arayı yazmamış. Yazsaydı ne yazacaktı? Verilen emre niye uymadığını mı? Hafız Hakkı olmadığı halde bizimkiler girmiştir Sarıkamış'a. Çatışmalar olmuş Ruslar'a zayiat verdirilmiş ama geri çekilmek zorunda kalınmıştır. Hafız Hakkı Paşa'nın birlikleri gitseydi sonuç başka olurdu.

Anadolu'ya gelmesi felaket olurdu

Anadolu'ya geçmek ve Milli Mücadele'nin başında olmak için çok uğraşmış. Geçseydi ne olurdu?

Felaket olurdu. Bu yüzden Ankara çok sıkı takip etmiştir.

Bütün mektuplarını okumuş Ankara. Naciye'ye yazılan mektupları en son Naciye okuyor galiba?

Hepsi değil. Mektuplar tek tek gitmiyor. Her gün yazıyor, partiler halinde gönderiyor. Bazen 10- 12 tane oluyor, bazen 2- 3 tane. Ele geçirebildikleri partiyi alıp okuyorlar. Naciye Sultan'a gitmeyenler var. Karabekir Paşa'nın aldıkları ama onlar yazdıklarının çok az bir kısmı, Ankara'da Askeri arşivde olanlar. Moskova'dan ve Orta Asya'dan yazdığı mektuplar Afgan sefareti ve Almanlar vasıtasıyla, ya da gidip gelenler tarafından ulaştırılıyor.

Diğerlerini de başkaları okumuş. İngilizler, Almanlar. Ama hepsini değil. Okunur tabi bu yolla giderse okunur.

Ölümünden sonra ona ait olan eşya ve evraklar var. Onlar kayıp mı?

Türkiye'de belge kaybolmaz. Bir gün çıkar ama ne çıkacağını da ben tahmin ediyorum. O son mektuplarının halet-i rûhiyesindeki mektuplar çıkar. Çok özel bir şey çıkmaz.

Enver Paşa dindar bir insan. Mektuplarının ileride kaynak olarak kullanılacağını biliyor. Zaman zaman tavsiyelerde de bulunuyor muhafaza edilmesi için. Fakat çok mahrem şeyleri de yazıyor…

Bunun dindarlıkla alâkası yok ki karısına yazıyor.

Bunların okunacağını biliyor…

O zamanın mektuplarında neler neler yazılıyor bir bilseniz.

Anadolu'ya dönmekten vazgeçmesinin sebebi çaresizlik mi yoksa zarar veririm endişesi mi?

Mektupta da yazıyor zaten artık yapacak işimiz kalmadı diye. Ankara'daki yönetimin artık vaziyete hakim olduğunu görüyor. Bir de Ruslar Sakarya Savaşı sırasında böyle bir hareket yapmasını istemiyor.

Ruslar Mustafa Kemal'e karşı bir kart olarak tutuyorlardı Enver'i, niye vazgeçiyorlar?

Sakarya Savaşı'ndan sonra Mustafa Kemal hakimdir artık her şeye. Bunu gördüler.

Başka şeyleri de görmüş olamazlar mı?

Niye öküz altında buzağı arıyorsunuz?

Biraz aramamız gerekiyor ama o dönem kimin eli kimin cebinde belli değil. Bakıyorsunuz herkes herkesle görüşüyor, dün savaştığı düşmanla anlaşma yollarını arıyor.

Ne mesela?

Mesela Mustafa Kemal'in İngilizlerle anlaşmış olduğunu görmüş olamazlar mı?

Tahminle tarih olmaz. Gizli anlaşma olsa bile belgesi yok. İngilizlerle gizli görüşme yaptı, hilafet bu yüzden kalktı filan… Hilafet kaldırıldığı vakit en fazla telaşlanan ülke İngiltere'dir. Avam Kamarası'ndaki konuşmaları okusunlar yeter. Hilafet kaldırıldı, Hindistan'da biz ne halt edeceğiz diyorlar. En büyük zararı onlar gördü. Çünkü en geniş Müslüman nüfus İngiliz İmparatorluğu'ndadır. Hilafet kaldırılınca sadece Fransa biraz memnun olmuştur. Biz Cumhuriyet tarihini bu yüzden yazamıyoruz. Sonra İstiklal Harbi'nde biz İngilizler'le niye savaşmadık diyorlar. Savaştık. Baktıkları yok ki. İki küçük muharebe vardır İngilizler'le. Televizyonda bir kere söyledim. Almanlar'la savaştık biz.

Hazar petrollerine gittiğimiz sırada. O da ilginç. Müttefikimizle savaşıyoruz.

Petrol bölgesi. Çünkü Kafkasya harekatı Türkistan'ı kurtaralım, Hazar'dan oraya gidelim filan değil. Musul gitmiş artık. Petrol alamıyorsun. Almanlar Romanya petrolünü kullanamıyor. Sebep odur.

Enver Turancı olacak kadar boş değildi

Enver Paşa Turancı mıydı?

Tek bir satırını gösterin bana Turan İmparatoluğu diye?

Okuduğum mektuplarda göremedim…

Göremezsiniz, yok çünkü. Enver Paşa hakkında bugüne kadar çok yayın yapıldı. En mükemmeli Şevket Süreyya Bey'indir. Benim kanaatime göre bundan sonra da aşılamaz. Çünkü dönemin insanıdır ve Enver Paşa'yı tanımıştır. Fakat Enver Paşa'nın bilinen evrakının tamamı tek bendedir. Şevket Süreyya Bey de Turancıydım filan demez. Turancılık vaktiyle hayalimizdi der. “Enver Paşa Turancıydı, Turan imparatorluğunu kuracaktı" bunlar, hiçbir evrakı görmeden söylenen şeylerdir. Yok öyle bir şey. Turan, Enver Paşa için bir hayal yahut bir hedef değil, coğrafi bölgenin ismidir. Bu ismi kullanırken yanında mutlaka İslam dünyasından söz eder. Orta Asya macerasına İslâm'ı yüceltmek ve Müslümanları kurtarmak maksadıyla atıldığını defalarca vurguluyor mektuplarında. Kurduğu teşkilatların hepsi de İslâmî. Enver İslamcıydı. İslam birliğini savunuyordu. Turan Orduları Komutanı derken bölgenin ismini kullanıyordu. Halide Edip'in romanı vardır Turan diye. Turancılığı mı anlatıyor? O bölgenin ismini kullanıyor. Enver Paşa boş bir hayale inanacak kadar, Turancı olacak kadar dünyadan kopuk birisi değildi.

O kadar büyük hayalperest değildi diyorsunuz?

Enver Paşa başta hayalperest değildir. O çaresizliğin getirdiği bir şeydir. Her şeyi kullanmaya çalışmıştır. Yoksa o kadar uçuk birisi değildir. O ciddi bir entellektüeldir. Kaybetmiştir ayrı. Kazandığı bir muharebe maalesef yoktur ama dünya harbi yıllarında öyle büyük hayaller değildir düşündükleri. Sonraları hayalperest tarafı var ama o da çaresizlikten. Bir turan hayalinin peşinden koşacak kadar boş birisi değil Enver. Türkleri birleştirip büyük bir Türk imparatorluğu kuracağım diye bir şey yok.

Paşanın Kırım, Moskova, Bakü, Batum yıllarında yazdıklarıyla, ondan sona yazılanlar arasında çok farklar var diyorsunuz.

Bakü'de, Kırım'da Turan devleti kuracağım demiyor ki. Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra İngilizler'den intikam alacak bir İslam devletidir onun hayali. Ama şeriat devleti falan demiyor, İslam birliği diyor. Siyasi ve askeri güç. Bir İslam konfederasyonu.

İngiliz istihbaratı çuvallıyor

Enver Paşa'nın Kırım günlerinden bilinmeyen, karanlıkta kalan dönemi var mı? Çünkü İngilizler ulaşamıyor kendisine.

Kırım günlerinin birkaç ayı bilinmiyor ama gizli esrarlı işler yaptığından değil. İngilizlerin ulaşamaması başka bir şey. Moskova'da veya Orta Asya'da olduğu günlerde hatta Berlin'deki günlerinde bile İngiliz istihbarat raporlarında saçma sapan şeyler yazmışlar. Kitapta bir iki örneğini verdim. Neler yazmışlar. İşte şu anda bilmem nerede cepheye gitti, Anadolu'ya geçmek üzere diyor. Enver o sırada Buhara'da. Yani orada gizli bir şey yaptığından değil. Mektupları var.Kırım'da çekilmiş bir sürü fotoğrafı var. Bol bol resim çektirmiş. Resim çektirmeyi seviyor çünkü.

Paşalar fotoğraf çektirmeyi çok seviyor galiba. Mustafa Kemal'in de çok fotoğrafı var.

Mustafa Kemal'in o dönemde azdır. Sonra çok fotoğrafı var. Fotoğrafçıyı çağırıp poz vermiyor Enver Paşa. Başkumandan vekili olduğu için tören oluyor veya başka bir şey oluyor çekiliyor. Kırım'a gidiyor orada eski ittihatçı arkadaşları var, birlikte çekiliyorlar. Bir de ressam tarafı olduğu için fotoğraf makinesi taşıyor yanında.

Düştüğü uçağın fotoğrafını çekti

Enver Paşa'nın Berlin'den Moskova'ya geçiş macerası çok etkileyici. İlk defa uçağa biniyor. Uçak düşüyor. Tekrar biniyor, mecburi iniş yapıyorlar. Tekrar biniyor düşüyorlar. Bir türlü vazgeçmiyor.

Bir de başına geçip fotoğraflarını çekiyor. O kitapta yayınladığım kaza fotoğraflarını kendisi çekmiş.

Yaşadığı olumsuzlukları çok çabuk unutuyor gibi. Hemen bir adım sonrasına geçiyor, orada kalmıyor.

O dönemin insanlarıyla bu dönemin insanlarını karşılaştırmayın, benzemez. İmparatorluk nesli ayrı bir şeydir. İmparatorluğu milli devletle mukayese etmek çok yanlış neticelere götürür. Şahısları da öyledir.