İran'daki 800 yıllık Selçuklu mirası

İran'ın Türkiye sınırındaki Batı Azerbaycan eyaletinin merkezi Urumiye kentindeki 800 yıllık Selçuklu eseri Üç Kümbet, bölgedeki Selçuklu varlığının yaşayan bir örneği olarak öne çıkıyor. Urumiye kent merkezinin birinci bölgesindeki Canbazan Caddesi, Bazarbaş Mahallesi'nde yer alan anıtmezar Üç Kümbet, İran'daki Selçuklu eserlerinin tipik bir örneği olarak günümüze kadar varlığını korumayı başardı.

Selçukluların İran coğrafyasında hüküm sürdüğü 12-13. asırlarda burç şeklindeki türbelerin inşa edilmesi yaygın bir gelenek halini almıştı. Üç Kümbet, mimari açıdan başkent Tahran'a bağlı Rey şehrinde 10 asır önce inşa edilen, Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucusu Tuğrul Bey'in (995-1063) İran’daki anıtmezarı Tuğrul Kulesi'ne benzerliği ile dikkati çekiyor. Ayrıca kullanılan malzemeler de o dönemki Selçuklu eserleriyle aynı.

Binanın içinde bulunan ve Kufi yazılı kitabelerden, Üç Kümbet'in 1201'de dönemin Selçuklu emirlerinden Şişkat Muzafferi tarafından Mansur bin Musa adındaki mimara yaptırıldığı anlaşılıyor. Önceleri Zerdüştilere ait ateş tapınağı olarak kullanılan iki katlı yapının alt katı sarnıca üst katı da türbeye dönüştürüldü. 13 metre yükseklik ve 5 metre çapındaki yapının birinci kat kapısının yüksekliği 1,7 metre, türbe kısmı olan ikinci kapısının yüksekliği ise 2,5 metre. Yapı kaidede küçük taş, gövdede ise acur denilen lime tuğladan inşa edilmiş.

Türbe girişindeki süslemeler kendi türünde eşsiz olmakla birlikte yapımda kullanılan taş ve tuğla parçaları geometrik nakışlar ve Kufi hatla bezenmiş. Türbenin girişindeki baş süslemeleri kendi türünde benzersiz olup, taş ve alçı parçaları şeklinde geometrik desenler ve kûfi yazıtlarla bezenmiş. Taç kapı açıklığı mukarnas ile taçlandırılırken silindirik gövdeli yapının dış yüzeyi poligonal şekiller ile dekore edilmiş. Kümbetin içindeki süslemeler ve kullanılan kahverengi tuğlaların ince bir maharetle dizilmesi kubbesinin sanatsal bir görüntü oluşturmasını sağlıyor. Yapının mihrabı ise diğer Selçuklu dönemi mihraplarının karakterinde.

Urumiye kenti ve civarına aynı kümbetten 2 tane daha olduğu ve bu nedenle Üç Kümbet adını aldığı belirtiliyor. Geçen zaman içinde diğer 2 kümbete dair günümüze ulaşan herhangi arkeolojik kalıntıya da rastlanmadı. Bu nedenle 2 kümbetin yok olduğu ve sadece mevcut kümbetin ayakta kaldığı düşünülüyor. Buna karşılık yapının basit plan formundan dolayı bu adla anıldığını düşünenler de var.

Üç Kümbet'in bahçesinde birçok mezarın yanı sıra Urartular ve eski İran tarihine ait kitabeler de yer alıyor. Daha önceleri eserin etrafı boşken şehrin genişlemesiyle birlikte Üç Kümbet de mahalle arasında kaldı.7 Aralık 1935'te İran milli eseri olarak kayıt altına alınan ve günümüzde Sengi Se Kümbet adıyla müzeye dönüştürülen yapı, yerli ve yabancı turistler tarafından ziyaret ediliyor.